Αν, κατά τον Μαρξ, ο σοσιαλισμός εμφανιζόταν, αρχικά, σε μια ομάδα χωρών από τις πιο προηγμένες στον κόσμο, ας πούμε, στη Γερμανία, στη Βρετανία, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στην Αμερική, στον Καναδά, στην Ιαπωνία, σίγουρα δεν θα είχαμε τώρα αυτή τη συζήτηση. Η ιστορία, όμως, σε μιαν άλλη εποχή, είχε άλλη άποψη: ο σοσιαλισμός να εμφανιστεί σε μία μόνη χώρα και όχι απαραίτητα στην πιο προηγμένη. Λοιπόν ποιος έκανε λάθος; Ο Μαρξ, γι' αυτό που είπε και δεν έγινε ή η ιστορία γι' αυτό που έκανε και, τελικά, δεν ευδοκίμησε; Ποιος λοιπόν;
Ουδείς, απάντησαν οι Μπολσεβίκοι, με επικεφαλής τον Λένιν, το 1917. Και αποφάσισαν: ή τώρα ή ποτέ. Και οργάνωσαν την έφοδο στα Χειμερινά Ανάκτορα και κατέλαβαν την πολιτική εξουσία. Με πλήρη γνώση των τεράστιων δυσκολιών και προβλημάτων που ορθώνονταν μπροστά τους, σ' έναν εξαιρετικά δύσβατο και ανηφορικό δρόμο. Αυτόν το δρόμο, λοιπόν, πρέπει να διερευνήσει κανείς, αν θέλει να αποφανθεί γι' αυτό που συνέβη με το σοσιαλισμό ως κοινωνικό σύστημα στην Ευρώπη (κι όχι μόνον).
Αλήθεια, τι είναι αυτό που συνέβη και γιατί; Αυτό που συνέβη πρέπει να το προσδιορίσουμε, αν θέλουμε και σωστά να το εξηγήσουμε. Τι είναι, λοιπόν; Και βέβαια δεν είναι απλώς ένα ζιγκ - ζαγκ στην ιστορία του σοσιαλισμού, όπως υποστηρίζουμε συχνά. Και βέβαια δεν είναι απλώς μια μάχη που χάθηκε, όχι, όμως, και ο πόλεμος, όπως επίσης υποστηρίζουμε συχνά. Οχι, τίποτα απ' όλα αυτά. Αυτό που συνέβη είναι ένα μεγάλο και πρωτόγνωρο ιστορικό πισωγύρισμα. Μεγάλο γιατί πρόκειται για πισωγύρισμα ενός ολόκληρου κοινωνικού συστήματος, μάλιστα, ενός παγκόσμιου πια κοινωνικού συστήματος. Και πρωτόγνωρο, γιατί, τελικά, πουθενά στον κόσμο το δουλοκτητικό κοινωνικό σύστημα, το φεουδαρχικό κοινωνικό σύστημα, το καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα, παρά τα ζιγκ - ζαγκ, τις χαμένες μάχες, τις προσωρινές υποχωρήσεις που μπορούσαν να έχουν ή είχαν, δεν γύρισαν (και γιατί να γυρίσουν;) πίσω στα συστήματα από τα οποία προήλθαν.
Και γύρισε πίσω ο σοσιαλισμός ... στον καπιταλισμό. Γιατί; Είναι το μεγάλο, το πελώριο ερώτημα. Και η απάντηση στο ερώτημα αυτό ούτε απλή, ούτε εύκολη είναι. Και ούτε, βέβαια, υπόθεση ενός μόνου πολιτικού κόμματος, κομμουνιστικού εν προκειμένω, όπως είναι το δικό μας. Είναι υπόθεση όλων των κομμουνιστικών κομμάτων όπου Γης και πρώτα απ' όλα των πρωταγωνιστικών, των κομμάτων, δηλαδή, των πρώην σοσιαλιστικών χωρών (όπου και όπως υπάρχουν αυτά σήμερα), που είναι και τα αρμοδιότερα και η άποψή τους είναι βαρύνουσας σημασίας. Και πάλι, δεν είναι υπόθεση μόνο πολιτικών κομμάτων, κομμουνιστικών εν προκειμένω, έστω και πρωταγωνιστικών. Είναι υπόθεση και της μαρξιστικής επιστήμης, θα έλεγα, μάλιστα, πρωτίστως αυτής. Πρέπει, δηλαδή, στην προσπάθεια αναζήτησης των αιτιών της ήττας του σοσιαλισμού να συστρατευτούν μαρξιστές οικονομολόγοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί, φιλόσοφοι, φιλόλογοι, αλλά και άνθρωποι των Γραμμάτων και της Τέχνης. Απ' αυτούς τους τελευταίους θα περιμέναμε, ειδικά, να μας πουν: Τελικά, τι είναι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός στην Τέχνη - εξύμνηση του σοσιαλισμού ή και κριτική ματιά στο σοσιαλισμό;
Αυτή τη στιγμή, όμως, και ενόψει του 18ου Συνεδρίου, συζητούμε τη σχετική προσπάθεια του δικού μας κόμματος. Διάβασα κι εγώ, με ιδιαίτερη προσοχή και ενδιαφέρον, το υπό συζήτηση κείμενο της Κεντρικής Επιτροπής και θεωρώ πως, αυτή τη φορά, θέλουμε να δούμε τα πράγματα κάπως σε βάθος. Γιατί «κάπως»; Μα, γιατί έχω την εντύπωση ότι φοβηθήκαμε το βάθος και, γρήγορα - γρήγορα, ανεβήκαμε απάνω στα ρηχά και πάλι, για να πούμε τι; Ο,τι λέγαμε ως χτες και επί είκοσι σχεδόν χρόνια: Οτι αιτία της πτώσης του σοσιαλισμού είναι ο δεξιός οπορτουνισμός, ο οποίος μετατράπηκε σε αντεπαναστατική δύναμη, η οποία πραγματοποίησε την αντεπανάστασή της απ' τα πάνω και η οποία αντεπανάσταση απ' τα πάνω - βελούδινη κατά άλλα, γιατί δεν άνοιξε μύτη - ανέτρεψε το σοσιαλισμό ... Τόσο απλά: Αυτά όλα, όμως, είναι πολύ απλά για να προσεγγίσουν την αλήθεια, πολύ απλά για να αποδώσουν ένα κοινωνικό γεγονός, μα πάρα πολύ απλά για να εξηγήσουν ένα μεγάλο και πρωτόγνωρο πισωγύρισμα.
Οχι, λοιπόν. Οι αιτίες της ήττας του σοσιαλισμού πρέπει να αναζητηθούν αλλού. Πρέπει να αναζητηθούν στο πού και στο πώς οικοδομήθηκε ο σοσιαλισμός. Και πρέπει να «ψάξουμε» γι' αυτές και στη βάση και στο εποικοδόμημα της κοινωνίας. Και ως «πυξίδα» σ' αυτή την προσπάθεια, θα χρειαστεί να επαναφέρουμε στο νου κάποιες ... ξεχασμένες σκέψεις, ιδέες του Λένιν. Σκέψεις και ιδέες που αναφέρονται στην παραγωγικότητα της εργασίας στο σοσιαλισμό («Θα επικρατήσει το κοινωνικό εκείνο σύστημα που θα αναπτύξει και θα πετύχει ανώτερη παραγωγικότητα της εργασίας»), στα υλικά κίνητρα στο σοσιαλισμό («Ο σοσιαλισμός δεν οικοδομείται μόνο με τον ενθουσιασμό και όχι κυρίως με τον ενθουσιασμό. Οικοδομείται κι αυτός στη βάση υλικών κινήτρων»), στην αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού στη σοσιαλιστική οικονομία, στην αντιμετώπιση της γραφειοκρατίας στο σοσιαλισμό («Μετά την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο, ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το σοσιαλισμό είναι η γραφειοκρατία»), στη δημοκρατία στο σοσιαλισμό («Εμείς με τη δημοκρατία θα κατακτήσουμε όλο τον κόσμο»). Ιδού πού πρέπει να επικεντρώσουμε τις προσπάθειες κατά την αναζήτηση των αιτιών της πτώσης του σοσιαλισμού.
Τώρα, αν για την πτώση αυτή μας φταίει και κάποιος οπορτουνισμός, τότε, γιατί ο οπορτουνισμός αυτός να είναι ο δεξιός και όχι ο αριστερίστικος - δογματικός, που αγνόησε παντελώς τις ανωτέρω ιδέες του Λένιν και αρνιόταν να προχωρήσει σε οποιαδήποτε, και την παραμικρή, αλλαγή, αναδιάρθρωση, ανασυγκρότηση; Η περεστρόικα του Γκορμπατσόφ φταίει, και φταίει πολύ, όχι γιατί έγινε στα 70 χρόνια του σοσιαλισμού, αλλά γιατί δεν έγινε στα 7 πρώτα χρόνια και γιατί δεν γινόταν ανά 7 χρόνια ανελλιπώς. Πιστεύω δε ακράδαντα ότι ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε ως κοινωνικό σύστημα στην Ευρώπη, αν είχε την ικανότητα, την ετοιμότητα και την τόλμη του εκσυγχρονισμού, δεν θα είχε αυτή την κατάληξη.
Οπως, όμως, και να έχουν τα πράγματα, η πείρα των πρώην σοσιαλιστικών χωρών για μας, δηλαδή, για όσους πιστεύουν στον κομμουνισμό και προσβλέπουν στην κομμουνιστική μεταμόρφωση της κοινωνίας, είναι πολύτιμη, διδακτική. Διδακτική όχι τόσο στο τι πρέπει να κάνουμε όσο στο τι δεν πρέπει να κάνουμε.
Θεόδωρος Καραμέσης
Αθήνα
Ριζοσπάστης - 14 Φεβρουαρίου 2009
