Ο βασικός οικονομικός νόμος του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής συμπεριλαμβάνει τη συνειδητή σχεδιασμένη και διευρυνόμενη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών.1 Στα πλαίσια αυτού του σχεδιασμού προκύπτει η σχεδιασμένη κατανομή της εργατικής δύναμης και των μέσων παραγωγής, άρα και η σχεδιασμένη κατανομή του κοινωνικού προϊόντος.2 Το μέρος του κοινωνικού προϊόντος που αφορά την Παιδεία ήδη στο σοσιαλισμό διανέμεται ανάλογα με τις ανάγκες.3 Η ικανοποίηση των διερυνόμενων αναγκών, το κοινωνικό προϊόν που αφορά την Παιδεία και η ίδια η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αποτελούν υλικές προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση της «πολιτιστικής επανάστασης». Αυτή η επανάσταση ξεκινάει στο σοσιαλισμό, αφού μόνο τότε αρχίζουν να εκπληρώνονται οι υλικές της προϋποθέσεις. Η εκτίμηση για την πορεία της στον απολογισμό του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ είναι θετική4. Ο Β. Ι. Λένιν επεξεργάστηκε την θεωρία αυτή σε μία σειρά από έργα του και τόνισε την εξάρτηση αλλά και την αλληλεπίδραση της πολιτιστικής προόδου με την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης και της εργατικής δύναμης (τις σωματικές και πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου).
Εδώ τίθεται ένα επιπλέον ζήτημα που αφορά την επί της ουσίας αμφίδρομη σχέση μεταξύ πνευματικής ανάγκης και πνευματικής παραγωγής στην περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου. «Η ολόπλευρη ανάπτυξη του ανθρώπου ως παραγωγικής δύναμης στην οικοδομούμενη νέου τύπου κοινωνία, και των κομμουνιστικών σχέσεων [...] είναι σχέση αμφίδρομη. Ανάλογα με την ιστορική φάση, αποκτά προτεραιότητα η μία ή η άλλη πλευρά της» . Η αναγκαιότητα για περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων η οποία εκπληρώνεται μέσω του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής, απαιτεί τον κεντρικό σχεδιασμό σε όλα τα επίπεδα. Ο σχεδιασμός απαιτεί την άνοδο της κομμουνιστικής συνείδησης. «Η άνοδος της κομμουνιστικής συνείδησης των μαζών της εργατικής τάξης καθορίζεται πρώτα απ' όλα από την ενίσχυση των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και από το επίπεδο της εργατικής συμμετοχής με την καθοδήγηση του ΚΚ»6.
Δεδομένων των παραπάνω, προκύπτει επιπλέον η ανάγκη να εξεταστούν στο σύνολό τους η πολιτική για την πολιτιστική δουλειά, η κατεύθυνση της επιστήμης της Αισθητικής (από την Ακαδημία Επιστημών), και η ίδια η παραγωγή του πολιτιστικού και καλλιτεχνικού έργου. Πρέπει να εξεταστούν σαν μέρος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, σε σχέση με τις θεωρητικές διαμάχες στην οικονομία, αλλά και με ποιες κατευθύνσεις επικράτησαν. Η αξία του καλλιτεχνικού έργου που παράχθηκε στην 70χρονη πορεία της ΕΣΣΔ σαν αποτέλεσμα του σχεδιασμού που προαναφέρθηκε, είναι αδιαμφισβήτητη. Η επιρροή που είχε στην παγκόσμια παραγωγή καλλιτεχνικού έργου είναι τεράστια και πολυσύνθετη.
Παρ' όλα αυτά, μετά τις πρώτες δεκαετίες σοσιαλιστικής οικοδόμησης, στη φιλολογία σε ζητήματα αισθητικής και τέχνης που κυριάρχησε, παρατηρείται ασυνέπεια όσο αφορά τη θεωρητική αντιμετώπιση των εννοιών, και ασυνέπεια μεταξύ της αισθητικής θεωρίας και της πολιτικής σε ζητήματα τέχνης. Η ασάφεια με την οποία αντιμετωπίζεται η αισθητική σχέση, η αισθητική εμπειρία, ο ορισμός της Αισθητικής και της Τέχνης από την Ακαδημία Επιστημών, οφείλεται στην απομάκρυνση από τις αρχές του διαλεκτικού υλισμού και την μαρξιστική θεωρία της Αντανάκλασης. Το ζήτημα της ορθής θεμελίωσης των βασικών φιλοσοφικών εννοιών σε σχέση με την κατεύθυνση της επιστήμης στη θεωρία και την πράξη, είναι ανάλογα σημαντικό με το ζήτημα του ορισμού της Πολιτικής Οικονομίας και των επιπτώσεων από τις λανθασμένες κατευθύνσεις που επικράτησαν.
Η λέξη «αισθητικό» χρησιμοποιείται με πολλά διαφορετικά νοήματα. Η «Τέχνη» τείνει να ορίζεται σαν μία μορφή (αισθητικής) συνείδησης, η οποία περιστασιακά έχει διάφορους ρόλους, ενώ τείνει να αντιμετωπίζεται σαν μία ιστορική κατηγορία της οποίας η αναγκαιότητα έγκειται στη μεταφορά (αισθητικών) δεδομένων (από το δημιουργό στον δέκτη), σαν μία ειδική (αισθητική) σχέση επικοινωνίας. Η αμφίδρομη σχέση μεταξύ της ολόπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου στην οικοδομούμενη νέου τύπου κοινωνία και των κομμουνιστικών σχέσεων7, δεν έχει ληφθεί υπόψη στην κατεύθυνση της Αισθητικής που κυριάρχησε στην ΕΣΣΔ. Αυτό συμβαίνει ακριβώς λόγω της διαστρέβλωσης της θεωρίας της Αντανάκλασης.
Οι Μαρξ - Ενγκελς, αναφερόμενοι στη συνείδηση περιγράφουν αυτή τη σχέση. «Ο τρόπος που οι άνθρωποι παράγουν τα μέσα της ύπαρξής τους εξαρτάται πρώτα - πρώτα από τη φύση, από τα μέσα διαβίωσης που βρήκαν έτοιμα και που οφείλουν να αναπαράγουν. Ομως, δεν πρέπει να αντικρίσουμε αυτό τον τρόπο παραγωγής μόνο από αυτή την άποψη, δηλαδή ότι η είναι η αναπαραγωγή της φυσικής ύπαρξης των ατόμων. Απεναντίας αυτός αποτελεί ήδη έναν καθορισμένο τρόπο της δραστηριότητας αυτών των ατόμων, έναν καθορισμένο τρόπο εκδήλωσης της ζωής τους, έναν καθορισμένο τρόπο ζωής. Ο τρόπος που τα άτομα εξωτερικεύουν τη ζωή τους καθορίζει με πολλή ακρίβεια αυτό που είναι. Αυτό που είναι συμπίπτει λοιπόν με την παραγωγή τους, τόσο με εκείνο που παράγουν, όσο και με τον τρόπο που το παράγουν»8. Αυτός ο ισχυρισμός βρίσκει εφαρμογή και στο επίπεδο της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής και οδηγεί σε συγκεκριμένες θεωρήσεις των παραπάνω εννοιών. «Η παραγωγή των ιδεών, των παραστάσεων και της συνείδησης είναι πρώτα - πρώτα άμεσα και εσώτερα δεμένη με την υλική δραστηριότητα και τις υλικές σχέσεις των ανθρώπων, είναι η γλώσσα της πραγματικής ζωής. Οι παραστάσεις, η σκέψη, οι πνευματικές σχέσεις των ανθρώπων εμφανίζονται κι εδώ σαν άμεση απόρροια της υλικής τους συμπεριφοράς. Το ίδιο γίνεται και με την πνευματική παραγωγή [...]»9. Αρα, η πνευματική παραγωγή είναι άμεση απόρροια της υλικής παραγωγής, του βαθμού εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων και των εκάστοτε σχέσεων παραγωγής.
Το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν μέρος της πνευματικής παραγωγής, σαν αντανάκλαση του τρόπου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που συνθέτουν τον εκάστοτε πολιτισμό άρα και τον πολιτισμό του σοσιαλισμού. Προϋπόθεση της προοδευτικής πνευματικής παραγωγής είναι ακριβώς ο βαθμός συνειδητοποίησης και συμμετοχής, η άνοδος της κομμουνιστικής συνείδησης, και άρα η ανάπτυξη των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής με την καθοδήγηση του ΚΚ. Παραβλέποντας ή υποτιμώντας αυτήν την πλευρά της αμφίδρομης σχέσης κινδυνεύουμε να θεωρήσουμε τα ζητήματα εποικοδομήματος χωριστά από την υλική τους βάση, πράγμα που συνέβη στις θεωρίες που επικράτησαν από ένα σημείο και μετά στην ΕΣΣΔ. Το αποτέλεσμα των ασυνεπών κατευθύνσεων φαίνεται και στην έλλειψη ουσιαστικής κριτικής στις αστικές αισθητικές θεωρίες της εποχής και στην αδυναμία εμβάθυνσης της πολεμικής στην καλλιτεχνική παραγωγή του δυτικού κόσμου. Αν το ζήτημα αυτό ξεκαθαριστεί και βρει εφαρμογή σε επίπεδο σχεδιασμού, επαναθέτει τα κριτήρια της προοδευτικότητας της πνευματικής παραγωγής και του έργου τέχνης με βάση τη θεωρία της αντανάκλασης. Ετσι καταρρίπτονται τα κριτήρια επιφανειακής ρεαλιστικότητας και μορφικής επιτήδευσης. Υπάρχουν φαινόμενα έργων τέχνης στην ΕΣΣΔ, τα οποία μέσα σε μία επιτηδευμένη «θεματική ενότητα» αποξενώνεται το περιεχόμενο ή μέσα σε διθύραμβους «επαναστατικότητας» κρύβονται τα πιο αντιδραστικά και επικίνδυνα περιεχόμενα.
Οι ασυνεπείς αυτές φιλοσοφικές θεωρήσεις δεν απέχουν πολύ από εκείνες που έχουν επικρατήσει στην αστική επιστημολογία των τελευταίων δεκαετιών. Η πολεμική σε αυτές επιβάλλεται να γίνει σε επίπεδο μεθοδολογίας. Ο θετικισμός και μεταφυσική πρέπει να αντιπαλευτούν σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Να αποκαλυφθεί ο αντιδραστικός χαρακτήρας της «επαναστατικότητας» του Μπογκντάνοφ (που επικράτησε) και του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» του Γκόρκι (που δεν είχε καν τις προϋποθέσεις να εφαρμοστεί). Ο Λένιν (στον Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό), ο Στάλιν (σε θεωρητικά κείμενα και στην αλληλογραφία του με καλλιτέχνες) και ο Ε. Ιλιένκοφ έχουν ήδη ασχοληθεί με κάποιες από τις σημαντικότερες πλευρές του ζητήματος. Οι Θέσεις για το Σοσιαλισμό για το 18ο Συνέδριο δίνουν το πάτημα για συνεπή επαναπροσέγγιση της θεωρίας της αντανάκλασης με δεδομένη την αμφίδρομη σχέση στο σοσιαλισμό που προαναφέρθηκε, και ουσιαστική κριτική σε επιστημολογικές θεωρίες που αφορούν ζητήματα εποικοδομήματος.
Σημειώσεις:
1 Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό γιο το 18ο συνέδριο, Σελ. 8
2 ό.π., Σελ.9
3 ό.π., Σελ.9
4 Στάλιν Ι. Β.: Απαντα τ. 14, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Σελ.407
5 Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό για το 18ο Συνέδριο, Σελ. 10
6 ό.π., Σελ.25
7 ό.π., Σελ. 10
8 Μαρξ Κ. - Ενγκελς Φ.: Η Γερμανική Ιδεολογία, Εκδ. Αναγνωστίδη, Σελ. 12
9 ό.π., Σελ. 17 - 18
Στέφανος Φευγαλάς
Μέλος ΟΒ Μουσικού 2
Ριζοσπάστης - 15 Φεβρουαρίου 2009
