ΔΑΓΚΑΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ - Για το Buharin και τους άλλους διωχθέντες μπολσεβίκους

Οι ιστορικές εκτιμήσεις υφίστανται επιδράσεις από τις αλλαγές στις συνθήκες. Ο «ιστορικός» του κόμματος Πέτρος Ρούσος παρατήρησε, σχετικά, το 1968: «...Η ΚΕ του ΚΚΕ έδωσε ...νέα ερμηνεία της κατάληξης του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα μας στην Ελλάδα. Πρόκειται για όγδοη ή ένατη κατά σειρά εξήγηση που δίνει το ίδιο το κόμμα για την τότε πολιτική του μέσα στα 25 χρόνια που πέρασαν... Η κάθε μια εξήγηση είναι διαφορετική βασικά ή μερικά από την άλλη και κατά κανόνα κάθε καινούργια εξήγηση τροποποιεί την προηγούμενη...1»

Η διαλεκτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας προκαλεί φαινομενικά αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις. Νέες γνώμες θεωρούν παλαιές διαφορετικά. Και αυτές, με τη σειρά τους, θα τροποποιηθούν μέσα σε μελλοντικές εξελίξεις.

Ας καταγραφεί σαφώς αυτή η τελευταία πρόβλεψη.

Ενώπιον των διατυπωθέντων ιστορικών συμπερασμάτων, κατατίθεται, δηλώνοντας την πλήρη αντίθεση του γράφοντος σε αυτά, το ακόλουθο επαγγελματικό κείμενο, για τον Buharin.

Εάν οι έρευνες «ημετέρων2» και μη3 ιστορικών για τον κομμουνισμό, εκπονηθείσες μετά το 1985, έχουν προκαλέσει ιδεολογική αντιπαράθεση ως διαβλητές, ωστόσο αναγνωρίζεται από τους επαγγελματίες ιστορικούς το γεγονός ότι έφεραν στην επιφάνεια πρωτογενείς πηγές ενδιαφέρουσες, οι οποίες επιδέχονται δεύτερη ανάλυση και ερμηνεία. Για τον μπολσεβίκο Buharin4, τα τεκμήρια κατέστησαν επίκαιρη στην προσέγγιση του θέματος της κομμουνιστικής ταυτότητας στο φως των νοοτροπιών που αναπτύχθηκαν μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα.5

Οι σοβιετικές εξελίξεις κατά τη δεκαετία του 1930, στο πολιτικό πεδίο, έφεραν το χαρακτηριστικό των ριζικών ανακατατάξεων στις δομές της εξουσίας, με αποκορύφωμα τις μαζικές διώξεις το 1937-19386. Το ζήτημα παραπέμπει στη σύγκρουση των συνεργατών του Lenin και των αντίστοιχων τάσεων που είχαν διαμορφωθεί μέσα στο κόμμα7. Η διαφωνία στην ηγεσία επικεντρώθηκε στα ζητήματα της δυνατότητας οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα, της προοπτικής της παγκόσμιας επανάστασης, των μεθόδων οικοδόμησης του σοσιαλισμού, των σχέσεων με τις άλλες τάξεις. Με τη μέχρι σήμερα πρόοδο της ιστορικής έρευνας (μεγάλος όγκος αρχείων είναι μη προσβάσιμος), δεν έχει ακόμη τεκμηριωθεί εάν οι διώξεις ήταν αντιμετώπιση υπαρκτών προβλημάτων. Για ποιο λόγο έγιναν εκείνη ιδιαίτερα την περίοδο. Γιατί οι κατηγορούμενοι ομολογούσαν στις δίκες την ενοχή για τα εγκλήματα που κατηγορούνταν. Δεν είναι πειστική η άποψη ότι όντως υπήρχαν αντεπαναστατικές κινήσεις, οι οποίες επέσυραν κυρώσεις. Μία ολοκληρωμένη έρευνα θα προσεγγίσει το πρόβλημα του λενινιστικού κόμματος. Υπεισέρχεται ο χαρακτήρας του σοβιετικού πολιτικού συστήματος, με την ύπαρξη ενός μόνο κόμματος, στο οποίο απαγορευόταν - με απόφαση του ιδίου - η δημιουργία τάσεων. Υπήρχαν συγκρούσεις κοινωνικές, ομάδες και τάξεις με διαφορετικά συμφέροντα, οι οποίες δεν μπορούσαν να εκφραστούν μέσα από άλλες πολιτικές συλλογικότητες. Αναγκαστικά χωνεύονταν μέσα στο ενιαίο κόμμα και στην ομοφωνία του.

Μια απόπειρα ερμηνείας των εκκαθαρίσεων στο εσωτερικό του κόμματος γίνεται με την άποψη που επικεντρώνεται στις ανεπαρκείς δυνατότητες των παλαιών μπολσεβίκων έναντι της ανάγκης τάχιστης οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Επιπρόσθετα, απαιτούνταν ενότητα στην κοινωνία που οι βετεράνοι δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν. Ηταν, αντιθέτως, τροχοπέδη απέναντι στα νέα μορφωμένα στελέχη, δημιουργώντας δυσαρέσκεια. Η καθοδήγηση επενέβη, ακολουθώντας ιακωβινική τακτική.

Σχετικά με τις ομολογίες των κατηγορουμένων, ενδεχομένως ισχύουν υποθέσεις που αποδίδουν την υποχώρηση στο φόβο των εκτελέσεων, στην προσπάθεια εκμετάλλευσης των δυνατοτήτων του ποινικού κώδικα (καταδίκη σε θάνατο για αντεπαναστατική δράση, μετατροπή σε φυλάκιση για τους ειλικρινά μεταμεληθέντες). Πλέον ενδιαφέρουσα είναι η υπόθεση για την υποταγή των πάντων στην επαναστατική σκοπιμότητα. Οι κατηγορούμενοι πείθονταν ότι το κόμμα είχε την ανάγκη ύπαρξης αντιπάλου για να συσπειρωθεί, ότι ελλόχευαν εχθροί που το είχαν περικυκλώσει ακόμη και μέσα στη σοβιετική κοινωνία. Το κομματικό στέλεχος που δικαζόταν όφειλε να ομολογήσει τα εγκλήματα, ώστε, παίζοντας τον τελευταίο ρόλο της ζωής του, να συνδράμει το κόμμα και το κράτος. Ο Buharin έγραψε στο Stalin (του έστειλε συνολικά 49 επιστολές, πριν από τη δίκη του ή όταν ήταν μελλοθάνατος, όλες έμειναν αναπάντητες): «... Για να αποφύγω κάποιες παρεξηγήσεις, θα σου πω εξαρχής ότι, πρώτο, γι' αυτά που ενδιαφέρεται ο κόσμος, δεν έχω την πρόθεση να ανακαλέσω οτιδήποτε έχω ομολογήσει, και δεύτερο, δεν έχω την πρόθεση να σε παρακαλέσω... Εδώ που στέκομαι, στην άκρη του χάους, από όπου δεν υπάρχει επιστροφή, σου λέω, στο λόγο της τιμής μου, καθώς περιμένω το θάνατό μου, ότι είμαι αθώος για τα εγκλήματα που ομολόγησα... Δεν είχα καμία απολύτως διέξοδο εκτός από το να επιβεβαιώσω τις κατηγορίες και τις μαρτυρίες των άλλων... Σκεπτόμενος πάνω στο τι συμβαίνει γύρω μου, σχημάτισα μία τέτοια αντίληψη: Υπάρχει κάποια μεγάλη και θαρραλέα πολιτική σκέψη της γενικής εκκαθάρισης. Συνδέεται α) με την προπολεμική κατάσταση και β) με τη μετάβαση στη δημοκρατία. Αυτή η εκκαθάριση περιλαμβάνει 1) τους ενόχους 2) τους υπόπτους και 3) τους εν δυνάμει υπόπτους. Χωρίς εμένα σε αυτή την υπόθεση δε θα μπορούσατε να βγάλετε άκρη... Αντιλαμβάνομαι πολύ καλά ότι μεγάλα σχέδια, μεγάλες ιδέες και μεγάλα συμφέροντα κρύβονται πίσω από όλα αυτά, και ξέρω ότι θα ήταν ασήμαντο να θέσω ζήτημα για την προσωπική μου ύπαρξη δίπλα σε παγκόσμια, ιστορικά καθήκοντα τα οποία έχουν πρωτεύουσα σημασία και των οποίων επωμίζεστε εσείς το βάρος... Αντίο για πάντα και να θυμάσαι με συμπόνια τον καημένο σου το Nikolai Buharin. 10 Δεκεμβρίου 1937.8» Τα ίδια έγραψε, λίγο αργότερα, στη γυναίκα του: «... Να θυμάσαι ότι η μεγάλη υπόθεση της Σοβιετικής Ενωσης είναι ζωντανή. Και αυτό είναι το κύριο. Οι προσωπικές τύχες είναι περαστικές και μίζερες σε σχέση με αυτό... Ολα θα γίνουν όπως απαιτούν τα μεγάλα και πελώρια συμφέροντα...9»

Στην ανάκριση10, παραδέχτηκε την ενοχή του, με λεπτομερείς διευκρινίσεις11. Στη δίκη του12, αδαείς περί τα κομμουνιστικά τον παρακολουθούσαν να ομολογεί τα πάντα13.

Βραχυπρόθεσμα, στη Ρωσία, εκτιμάται ότι ο ιακωβινισμός επέφερε τη διάλυση, έστω βίαιη, των παλαιών αναχρονιστικών δομών. Οδήγησε στη δημιουργία μίας κοινωνίας ενιαίας, έστω ως αποτέλεσμα τρομοκρατίας και εγκλημάτων. Νίκησε στον ανταγωνισμό με τις χώρες του κεφαλαίου.

Μακροπρόθεσμα...

Εκκρεμές, προς περαιτέρω επιστημονική διερεύνηση...

1. Πέτρος Ρούσος «Η μεγάλη πενταετία» Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978

2. Ν.Β. Παβλόφ - Μ.Λ. Φιόντοροφ «Νικολάι Ιβάνοβιτς Μπουχάριν, ζητήματα ιστορίας του ΚΚΣΕ» Νο 10, 1988, Γκ. Μπορντιουγκόφ - Β. Κοζλόφ «Νικολάι Μπουχάριν, επεισόδια πολιτικής βιογραφίας» περιοδικό «Κομμουνίστ» Νο 13 1988, Σ.Β. Τσακουνόφ «Η εξέλιξη των οικονομικών απόψεων του Μπουχάριν μετά το πέρασμα στη ΝΕΠ», «Μπουχάριν - Ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο επιστήμονας» Α.Ν. Σολόποφ («Πολιτισντάτ», Μόσχα 1990).

3. Adolf Lowy, Die Weltgeschichte ist das Weltgericht. Leben und Werk Nikolai Bucharins, ProMedia, Wien 1990.

4. Stephen Cohen, Nikolas Boukharine, La vie d'un bolchevik, 1888-1938, Maspero, Paris 1979.

5. Συναφή ζητήματα προς το raison d' Etat (κρατικό συμφέρον), το raison de Parti (κομματικό συμφέρον), την κομματικότητα, επαγρύπνηση, αναπτύσσονται στο βιβλίο για την αντιδικία του ΚΚΕ με τους επαγγελματίες ιστορικούς (Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2009).

6. Stalinscher Terror 1934-41, Wladislaw Hedeler ed., Taschenbuch 2002.

7. Unpersonen, Wer waren sie wirklich Bucharin, Rykow, Trotzki, Sinowjew, Kamenew, Sibylle Kubale ed., Dietz, Berlin 1990.

8. J.Arch Getty - Oleg V. Naumov, The road to terror, Stalin and the self-Destruction of the Bolsheviks, 1932-1939, Yale University Press, New Haven 1999.

9. Γράμμα του Μπουχάριν στην Αννα Μιχαΐλοβνα Λαρίναγια, 15/1/1938, Χειρόγραφα της φυλακής του Μπουχάριν, Συλλογή ντοκουμέντων, Μόσχα 2008.

10. Grover Furr-Vladimir Bobrov, «Nikolai Bukharin's First Statement of Confession in the Lubianka», Cultural Logic, Marxist theory and practice, Winston-Salem State University, 2007.

11. Donny Gluckstein, The Tragedy of Bukharin, Pluto Press, London 1994.

12. «Δικαστική αναφορά στην υπόθεση του αντισοβιετικού "Δεξιο-τροτσκιστικού μπλοκ", θεωρημένη από στρατιωτικό συνεργάτη του ανώτατου δικαστηρίου της ΕΣΣΔ 2-13 Μάρτη 1938, πάνω στην κατηγορία του Μπουχάριν...» Ολόκληρο το πολυγραφημένο κείμενο της αναφοράς, Νομικό Εκδοτικό ΝΚΓΙΟΥ, Μόσχα 1938.

13. Josepf Davies, Mission to Moscow, Left Book Club, London 1942.

Αλέξανδρος Δάγκας

Ριζοσπάστης - 23 Ιανουαρίου 2009