Νομίζω ότι καλά κάνουμε και ψάχνουμε τις αιτίες ανατροπής της Σοβιετικής Ενωσης με σκοπό να εμπλουτίσουμε την αντίληψή μας για το Σοσιαλισμό. Στα πλαίσια αυτής της κουβέντας θα ήθελα να σταθώ (ελπίζω εποικοδομητικά) κριτικά σε 3 σημεία.
1) Σε πολλά σημεία του το κείμενο αντιμετωπίζει την ιστορία του ΚΚΣΕ ως σύγκρουση ομάδων και ρευμάτων. Κάτι τέτοιο δεν είναι σωστό μεθοδολογικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Στάλιν υποβαθμίζεται από γγ του ΚΚΣΕ σε ηγέτη του «συνεπούς ρεύματος της μαρξιστικής διανόησης» (Θέση 17). Ο Στάλιν (και ο κάθε γγ) ήταν γγ και όχι «ηγέτης ρεύματος». Και ως τέτοιος πρέπει να κρίνεται. Αντίστοιχα, το ΚΚΣΕ ήταν Κόμμα νέου τύπου. Και, ως τέτοιο, κρίνεται από τις συλλογικές του αποφάσεις και τις πράξεις του και όχι από το τι έλεγε το ένα ή το άλλο στέλεχος του. Αν τη δεκαετία του 1980 «οι συνεπείς κομμουνιστικές δυνάμεις [...] δεν κατάφεραν να συγκροτήσουν εμφανή πόλο υπεράσπισης του Σοσιαλισμού» το πρόβλημα δεν έγκειται στην αποτυχία συγκρότησης ομάδας με σωστή πλατφόρμα αλλά στο ότι φτάσαμε να καθίσταται αναγκαία η συγκρότηση ομάδας. Αυτό, νομίζω, πρέπει να είναι και το συμπέρασμα της κρίσης στο Κόμμα το 1991.
2) Αυτά που αναφέρει το κείμενο της ΚΕ για το νόμο της αξίας και την εμπορευματική παραγωγή, έρχονται τουλάχιστον σε αντίθεση με αυτά που γράφει ο Στάλιν στο έργο του «Οικονομικά Προβλήματα του Σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ» (1952)1. Το συγκεκριμένο έργο δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. Ακόμα και ένας σύντροφος με χαμηλή μαρξιστική παιδεία μπορεί να το διαβάσει και να το καταλάβει. Προβληματίζομαι ιδιαίτερα πάνω στο γιατί το κείμενο αποδίδει στον Στάλιν πράγματα που ουδέποτε είπε. Ελλείψει χώρου παραθέτω μόνο μικρά αποσπάσματα προσπαθώντας να μην αλλάξω το γενικό νόημα.
Για την εμπορευματική παραγωγή: «Λένε πως, [..] η ύπαρξη της εμπορευματικής παραγωγής έπαψε να έχει νόημα,[...] πως θα έπρεπε να καταργηθεί η εμπορευματική παραγωγή. Αυτό, επίσης, είναι λάθος.[...]
Για το λόγο αυτό, η εμπορευματική παραγωγή και η κυκλοφορία των εμπορευμάτων παρουσιάζονται σήμερα στη χώρα μας τόσο απαραίτητα όσο ήταν, ας πούμε, πριν τριάντα χρόνια, όταν ο Λένιν διακήρυξε την ανάγκη να εξασφαλιστεί στο έπακρο η ανάπτυξη του εμπορίου».
Για το νόμο της αξίας: «Μερικές φορές ρωτούν: υπάρχει, άραγε, και ενεργεί στη χώρα μας, στο σοσιαλιστικό μας καθεστώς, ο νόμος της αξίας;
Ναι, υπάρχει και ενεργεί. Εκεί όπου υπάρχουν εμπορεύματα και εμπορευματική παραγωγή δεν μπορεί να μην υπάρχει και ο νόμος της αξίας. [...] Εδώ, στην περιοχή αυτή, ο νόμος της αξίας διατηρεί, φυσικά μέσα σε ορισμένα όρια, το ρόλο του ρυθμιστή.
Ομως, η ενέργεια του νόμου της αξίας δεν περιορίζεται στη σφαίρα της εμπορευματικής κυκλοφορίας. Επεκτείνεται, επίσης, στην παραγωγή. Είναι αλήθεια ότι ο νόμος της αξίας δεν παίζει ρυθμιστικό ρόλο στη σοσιαλιστική μας παραγωγή, παρ' όλα αυτά, όμως, επιδρά πάνω στην παραγωγή κι αυτό δεν μπορεί να μην το πάρει κανείς υπόψη του στη διεύθυνση της παραγωγής. [...] Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις μας δεν μπορούν να ενεργούν και δεν πρέπει να ενεργούν δίχως να παίρνουν υπόψη τους το νόμο της αξίας. Είναι, άραγε, καλό αυτό; Λεν είναι και κακό. Στις τωρινές συνθήκες μας αυτό πραγματικά δεν είναι κακό, γιατί διαπαιδαγωγεί τους οικονομολόγους μας στο πνεύμα της ορθολογιστικής διεύθυνσης της παραγωγής και τους διδάσκει [...] να υπολογίζουν τα παραγωγικά μεγέθη, [...] να ερευνούν, να βρίσκουν και να χρησιμοποιούν λανθάνουσες δυνατότητες που είναι κρυμμένες μέσα στην παραγωγή και να μην τις ποδοπατούν [...] να βελτιώνουν συστηματικά τις μεθόδους παραγωγής, να κατεβάζουν το κόστος παραγωγής, να καταστρώνουν τον οικονομικό προϋπολογισμό και να πετυχαίνουν την αποδοτικότητα των επιχειρήσεων. Είναι ένα καλό πρακτικό σχολειό, που επιταχύνει την ανάπτυξη των οικονομικών μας στελεχών και τη μετατροπή τους σε πραγματικούς καθοδηγητές της σοσιαλιστικής παραγωγής στο σημερινό στάδιο ανάπτυξης. Το κακό δεν είναι ότι ο νόμος της αξίας επιδρά στην παραγωγή μας. Το κακό είναι ότι οι οικονομολόγοι μας και αυτοί που φτιάχνουν τα πλάνα, με λίγες εξαιρέσεις, δεν ξέρουν καλά τις επιδράσεις του νόμου της αξίας, δεν τις μελετούν και δεν ξέρουν να τις παίρνουν υπόψη τους στους υπολογισμούς τους».
Για την αντίθεση μεταξύ εργατών και των διοικητών των εργοστασίων (με βάση τη Θέση 18 οι τελευταίοι αποτελούν την κοινωνική βάση της «οπορτουνιστικής στροφής»): «Τώρα οι άνθρωποι της σωματικής εργασίας και το διοικητικό προσωπικό δεν είναι εχθροί, αλλά σύντροφοι και φίλοι, μέλη μιας ενιαίας παραγωγικής κολεκτίβας, που εξίσου ενδιαφέρονται για την επιτυχία και τη βελτίωση της παραγωγής. Από την παλιά έχθρα ανάμεσά τους δεν έμεινε ούτε ίχνος».
Δηλαδή, ο Στάλιν ισχυρίζεται α) Οτι οι κοινωνικές σχέσεις και πολύ περισσότερο οι νόμοι που τις διέπουν δεν αλλάζουν βουλησιαρχικά και β) ότι το 1952 οι αντικειμενικές συνθήκες για την κατάργηση της εμπορευματικής παραγωγής δεν ήταν ώριμες. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν οφείλουμε (όπως άλλωστε είναι εμφανές ότι υποστήριζε και ο Στάλιν ως ηγέτης του ΚΚΣΕ) να παλεύουμε για τη δημιουργία των όρων για την κατάργηση της εμπορευματικής παραγωγής. Απλώς αυτή δεν μπορεί να γίνει βολονταριστικά, «εδώ και τώρα». Αυτά δεν αποτελούν ασήμαντες πλευρές της θέσης του Στάλιν στις οποίες μπορεί να κάνει κάποιος κριτική υιοθετώντας τις γενικές αντιλήψεις που εξέφραζε, αλλά την καρδιά της θέσης του.
3) Για την «οπορτουνιστική στροφή».
α) Για το «στροφή». Η συγκεκριμένη θέση ενδεχομένως να παρερμηνευτεί (όπως έχει ήδη γίνει από συντρόφους στον προσυνεδριακό) και να οδηγήσει στο λανθασμένο συμπέρασμα ότι «μέχρι το 1956 τα πράγματα πήγαιναν μάλλον καλά και μετά το 1956 οπορτουνιστικά». Η Θέση 9 περί μη δικαίωσης «της συνολικής στάσης του μαοϊκού ρεύματος» (σοσιαλιμπεριαλιστική ΕΣΣΔ, προσέγγιση με ΗΠΑ κλπ.) αφήνει την πόρτα ανοιχτή να παρερμηνευτεί ως εκ των υστέρων μερική δικαίωση της ειδικής του στάσης για το 20ό συνέδριο και μόνο.
β)Για το «οπορτουνιστική».
i) Αν δεχτούμε ότι το 1956 συντελέστηκε συγκροτημένη «οπορτουνιστική» στροφή συμπεραίνουμε ότι δεν έγινε ένα απλό λάθος αλλά «κυριάρχησε ένα οπορτουνιστικό ιδεολογικοπολιτικό ρεύμα»: Το ΚΚΣΕ ήταν οπορτουνιστικό Κόμμα για τα μισά χρόνια ύπαρξής του. Δε συμφωνώ με κάτι τέτοιο γιατί νομίζω ένα Κόμμα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί οπορτουνιστικό ακόμα και από μια σειρά λάθος αποφάσεις, ακόμα και αν κάποια από τα εκατομμύρια μέλη του κατέληξαν στυγνοί καπιταλιστές. Δεν ήταν οπορτουνιστικό το Κόμμα που στήριζε αγωνιζόμενους λαούς από την Κούβα μέχρι το Βιετνάμ, που πάλευε για την παγκόσμια ειρήνη, που έλυσε προβλήματα στην υγεία και στην παιδεία που ο καπιταλισμός ακόμα να λύσει, που 15 χρόνια μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της ΕΣΣΔ έστειλε άνθρωπο στο διάστημα, που παρείχε διεθνιστική βοήθεια ενάντια στον οπορτουνισμό σε χώρες όπως η Τσεχοσλοβακία και το Αφγανιστάν. Αντίστοιχα το Κόμμα μας δεν μπορεί να χαρακτηριστεί οπορτουνιστικό την περίοδο '89-'91 επειδή σειρά στελεχών εξέφραζαν οπορτουνιστικές αντιλήψεις.
Η παραπάνω εκτίμηση του κειμένου σε συνδυασμό με την υποτίμηση του ρόλου που έπαιξε η ιμπεριαλιστική περικύκλωση μιας και η ανατροπή «δεν προήλθε από ιμπεριαλιστική στρατιωτική επέμβαση αλλά από μέσα και από τα πάνω, με την πολιτική του ΚΚ» (Θέση 10) καθιστά τυπική τη διαφορά των όρων «κατάρρευση» και «ανατροπή».
ii) Η συγκεκριμένη θέση υπονομεύει την πάγια και διακηρυγμένη και στο κείμενο θέση ότι ο σοσιαλισμός ανατράπηκε το 1991. Είναι αυτονόητο ότι ένα οπορτουνιστικό Κόμμα δεν μπορεί να οικοδομεί σοσιαλισμό για τρεις δεκαετίες. Η θέση ότι και Σοσιαλισμό οικοδομούσαν και ήταν οπορτουνιστικό Κόμμα θυμίζει τη λαϊκή ρήση «Να σε κάψω Κώστα μ' να σ' αλείψω μέλι».
iii) Από το κείμενο συμπεραίνουμε ότι δεδομένου ότι αφού «σε μεγάλο βαθμό ως Κόμμα υιοθετήσαμε λανθασμένες θεωρητικές εκτιμήσεις και πολιτικές επιλογές του ΚΚΣΕ» (Θέση 30) ότι τα 35 χρόνια από τις «9 δεκαετίες» έχουν στοιχεία «οπορτουνιστικής σκουριάς». Μια τέτοια εκτίμηση δε με βρίσκει σύμφωνο και είναι ποιοτικά διαφορετική από την αυτοκριτική στάση σε ορισμένες από τις επιλογές του παρελθόντος.
ΖΗΤΩ ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΜΑΣ
ΤΙΜΗ ΣΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΚΣΕ
«Το ΚΚΣΕ είναι ο οργανωτής όλων των επιτυχιών μας», Γιούρι Γκαγκάριν 1961
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Ι.Β. Στάλιν, «Οικονομικά Προβλήματα του Σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ» εκδόσεις ΣΕ. Το κείμενο κυκλοφορεί και στο διαδίκτυο.
Μιχάλης Βασιλείου
ΚΟΒ Εξαρχείων, Αχτίδα Α' Αθήνας
Ριζοσπάστης - 30 Ιανουαρίου 2009
