Είμαι ένας από τους χιλιάδες φίλους του ΚΚΕ, το οποίο το εκτιμώ και το ακολουθώ στη δράση του και παρακολουθώ με πολύ ενδιαφέρον τον πολύ ζωντανό προσυνεδριακό διάλογο πάνω στο Κείμενο των Θέσεων της ΚΕ για το σοσιαλισμό. Θεωρώ τη συγκεκριμένη συζήτηση ζωτικής σημασίας, δεδομένου ότι η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού δημιουργεί σκληρά ερωτήματα, αφενός για το χαρακτήρα των Λαϊκών Δημοκρατιών και αφετέρου για το αν και πώς είναι δυνατή η οικοδόμηση μιας πραγματικά σοσιαλιστικής κοινωνίας, χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Στο Κείμενο των Θέσεων επιχειρείται μια επίπονη προσπάθεια να συνδεθούν οι πολιτικές και οι οικονομικές εξελίξεις (π.χ. οι αποφάσεις των Συνεδρίων με τις συνθήκες που τις υπαγόρευσαν και με τα αποτελέσματά τους) αποδεικνύοντας τη σοβαρότητα της θεωρητικής προσέγγισης του Κόμματος, τόσο ανώτερη από τη μεταφυσική σχεδόν εμμονή των αστικών αναλύσεων στο χαρακτήρα μεμονωμένων προσώπων. Ξέροντας ότι δε διαθέτω ίσως το απαιτούμενο θεωρητικό επίπεδο, θα ήθελα να αναφέρω τα εξής ερωτήματα που μου δημιουργήθηκαν από τη μελέτη του Κειμένου:
1. Το Κείμενο θεωρεί ότι η ΕΣΣΔ είχε σοσιαλιστικό χαρακτήρα στηριζόμενο στην "κατάργηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, στην ύπαρξη σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας και υποταγμένης (παρά τις όποιες αντιφάσεις) σε αυτή συνεταιριστικής ιδιοκτησίας, στον κεντρικό σχεδιασμό, στην εργατική εξουσία, και στις πρωτόγνωρες κατακτήσεις προς όφελος των εργαζομένων" (θέση 9, σελ 11). Στη συνέχεια όμως του Κειμένου, τα χαρακτηριστικά αυτά βαθμιαία φαίνονται να εξασθενούν, για σημαντικό μέρος της ιστορικής διαδρομής της ΕΣΣΔ π.χ. αναφορές στη θέση 18 για αδυναμίες της οικονομίας και υποχώρηση του εργατικού ελέγχου, "έλλειψη ζωοτροφών", "καθυστέρηση τεχνολογικής ανανέωσης στα κολχόζ" σελ. 21, "υστέρηση κτηνοτροφικής παραγωγής", "βάθυνε η διαφοροποίηση στο εργατικό εισόδημα" σελ. 22, βλέπε επίσης σημείωση 34 για το ποσοστό των αναγκών που δεν ικανοποιούνταν από τον κεντρικό σχεδιασμό, "απομάκρυνση του κεντρικού σχεδιασμού από την άνοδο της κοινωνικής ευημερίας" σελ. 23). Αυτό σημαίνει ότι βαθμιαία η ΕΣΣΔ έπαψε να είναι σοσιαλιστική ή θεωρούμε ότι διατήρησε τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα της μέχρι τέλους;
2. Ειδικά ως προς θέμα του εργατικού ελέγχου πρέπει να γίνει περισσότερη μνεία στις μορφές που αναπτύχθηκαν ή καταργήθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, για να έχουμε μια πιο πλήρη εικόνα (π.χ. ποια ήταν η εξέλιξη των Σοβιέτ;) για τον χαρακτήρα των λαϊκών δημοκρατιών καθότι το Κείμενο εύλογα περιορίζεται στις αποφάσεις των Συνεδρίων. Κάποια στιγμή χρειάζεται να γίνει έρευνα για το αν τμήματα του πληθυσμού που αντικειμενικά είχαν συμφέρον και υλικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη κομμουνιστικής συνείδησης εξέφρασαν συνεπείς επαναστατικές θέσεις, είτε στα όργανα που συμμετείχαν άμεσα, είτε μέσω αντιπροσώπων στα Συνέδρια. Δυστυχώς γίνεται λόγος για τη διαπάλη μεταξύ συνεπών μαρξιστικών και οπορτουνιστικών θεωριών χωρίς όμως να παρουσιάζονται στοιχεία (εκτός από το 20ό Συνέδριο) για διαφορετικές πλατφόρμες και τάσεις στα Συνέδρια.
3. Οσον αφορά την περίοδο Στάλιν, νομίζω ότι αυτό που πρέπει να τονίσουμε είναι το δικαίωμα της εργατικής τάξης να ασκεί βία για την κατάκτηση και (κυρίως) για τη διατήρηση της εξουσίας και του επαναστατικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Αυτή η θεώρηση δεν πρέπει να μας αποτρέπει από το να καταδικάζουμε τις παρεκτροπές που συνέβησαν (μακρόχρονη παραμονή του Στάλιν στην εξουσία και φαινόμενα προσωπολατρίας όπως προκύπτει π.χ. από πληθώρα αφισών της συγκεκριμένης περιόδου). Πέρα, άλλωστε, από τις (υπαρκτές) υπερβολές της αστικής προπαγάνδας, υπάρχει ένα στοιχείο που είναι κομβικό για το πώς κρίνουμε τα αποτελέσματα αυτής της περιόδου: πώς είναι δυνατόν ο θάνατος ενός προσώπου να σημάνει ριζική στροφή στην πολιτική του σοβιετικού κράτους; Ηταν εν τέλει η πολιτική αυτής της περιόδου που δημιούργησε την κοινωνική βάση του οπορτουνισμού που κυριάρχησε από το 1956 και μετά ή αυτό οφείλεται σε άλλους παράγοντες;
4. Εξίσου σημαντική με τη διερεύνηση του παρελθόντος αποτελεί και η μελέτη των σημερινών σοσιαλιστικών κρατών, καθώς και των παραγόντων που συντελούν στη θετική (π.χ. Κούβα) ή αρνητική για τον λαό (π.χ. Κίνα) πορεία τους στις σημερινές συνθήκες. Ειδικά για την Κίνα, θεωρώ ότι το Κείμενο θα έπρεπε να πάρει πιο σαφή καταδικαστική θέση, ενώ για τους περισσότερους, μας είναι πραγματικά άγνωστο το τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στις λαϊκές δημοκρατίες της Β. Κορέας και του Βιετνάμ.
5. Τα εργασιακά δικαιώματα που κατακτήθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες (και βοήθησαν και στην οικοδόμηση του όποιου κράτους πρόνοιας στη Δυτική Ευρώπη) και οι μορφές εργατικού ελέγχου που αναπτύχθηκαν, φαίνεται πως δεν αρκούσαν για να κατανοήσει ο εργαζόμενος λαός την αναγκαιότητα των περιορισμών (στις μετακινήσεις, στην ίδρυση άλλων κομμάτων κ.τ.λ.) και την απατηλή σημασία που έχει ο καταναλωτισμός. Προκύπτει το εξής ερώτημα: ήταν όντως καταπιεσμένος ο εργαζόμενος να εκφράσει την πραγματική του άποψη για τις ανάγκες του και για τη διοίκηση ή απέτυχε το σοβιετικό κράτος και η παιδεία του να διαμορφώσει τον "σοσιαλιστικό" άνθρωπο που δε θα έχει την αστική προσέγγιση στον όρο "ελευθερία" και "συμμετοχή"; Το τελευταίο ερώτημα τίθεται ακόμα πιο επιτακτικά, δεδομένης της απάθειας και αδράνειας της εργατικής τάξης απέναντι στην απώλεια εργατικών κατακτήσεων που παρατηρήθηκε και παρατηρείται σε αυτές τις χώρες μετά τις ανατροπές.
5. Από το Κείμενο των θέσεων, αλλά και με συζητήσεις μου με ανθρώπους που έζησαν σε αυτές τις χώρες, έχω σχηματίσει την παρακάτω άποψη: οι Λαϊκές Δημοκρατίες ξεκίνησαν ως πραγματικά εργατικά κράτη, με εκπληκτικά αποτελέσματα στην ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών και δυναμική συμμετοχή των εργαζομένων, αλλά στην πορεία διαμορφώθηκαν κοινωνικά στρώματα που σφετερίστηκαν την εξουσία και ποσοστό του κοινωνικά παραγόμενου προϊόντος, ακυρώνοντας στην ουσία τον εργατικό χαρακτήρα τους. Δεδομένου ότι αυτή η πορεία φαίνεται να είναι κοινή σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, δεν μπορούμε παρά να προβληματιστούμε πάνω στη θεωρία και στις πρακτικές που εφαρμόστηκαν όπως ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός (σε επίπεδο κοινωνίας) ή η μονιμότητα των διοικητικών στελεχών (θεωρώ πολύ ενδιαφέρον το σχετικό άρθρο του Καθηγητή Οικονομίας και Δικαίου Μ. Β. Ποπόφ "Αλλαγές στο χαρακτήρα της παραγωγής στη διαδικασία οικοδόμησης και ανάπτυξης του σοσιαλισμού" που δημοσιεύτηκε στην ΚΟΜΕΠ 2008/2). Το πρόβλημα είναι κομβικό, δεδομένου ότι αν δεν υπήρχε ουσιαστικός εργατικός έλεγχος δεν μπορούμε να δικαιολογήσουμε την άσκηση βίας από το μηχανισμό αυτών των κρατών στο εσωτερικό τους (ακόμα περισσότερο μεταξύ τους π.χ. εισβολή στην Τσεχοσλοβακία) στο όνομα του σοσιαλισμού.
Το πιο σημαντικό κέρδος από αυτήν τη συζήτηση θα είναι να βελτιώσει το Κόμμα τη θεωρία και την πρακτική του, ώστε να διασφαλίσει ότι δε θα επαναληφτούν παρόμοια φαινόμενα, κάτι που θα βοηθήσει να ξεπεραστεί και το "μούδιασμα" των εργαζομένων απέναντι στο όραμα του σοσιαλισμού. Το αίτημα π.χ. για έναν τρόπο οργάνωσης που δε θα οδηγεί στη δημιουργία ξεχωριστού στρώματος υψηλόβαθμων κομματικών στελεχών ξεκομμένων από τους εργαζομένους, πρέπει να αντιμετωπιστεί και στο σήμερα, στο ΚΚΕ, όπου αρκετά συχνά παρατηρείται μακρόχρονη παραμονή στελεχών και ηγεσίας στο πόστο τους, αλλά και τυπικότητα στον έλεγχο της ηγεσίας (ανεξάρτητα από το ότι η γραμμή της είναι συνήθως σωστή) από τη βάση. Αυτήν την εικόνα τουλάχιστον έχω σχηματίσει, εικόνα που ενισχύεται από τις εμπειρίες μου στην ΚΝΕ, όπου συχνά οι κομματικές διαδικασίες διεξάγονται τυπικά και βιαστικά και καταλήγουν σε μια εύκολη αποδοχή των θέσεων που έρχονται από «τα πάνω»..
Τελειώνοντας θα ήθελα να χαιρετίσω τα χιλιάδες μέλη και φίλους του ηρωικού ΚΚΕ, που με πείσμα δίνουν καθημερινά μικρές και μεγάλες μάχες, συμβάλλοντας καίρια στη μικρή ακόμα, αλλά με δυναμική, άνοδο του κινήματος. Εύχομαι κάθε επιτυχία στην πραγματοποίηση του Συνεδρίου του ΚΚΕ, κάτι που θα βοηθήσει σημαντικά κάθε εργαζόμενο της χώρας μας κι όχι μόνο.
Πασουλας Μανώλης
Αρχιτέκτονας μηχανικός
Ριζοσπάστης - 21 Ιανουαρίου 2009
