Η Οχτωβριανή Επανάσταση ήταν μια απόπειρα οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Υπό την καθοδήγηση των μπολσεβίκων η εργατική τάξη κατέλαβε την εξουσία και έγινε προσπάθεια να εφαρμοστούν τα μέτρα μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό -κομμουνισμό. Η προλεταριακή επανάσταση αφαίρεσε την εξουσία από την αστική τάξη και τους τσιφλικάδες, διέλυσε το αστικό κράτος και εγκαθίδρυσε τη δικτατορία του προλεταριάτου. Κατήργησε την ατομική ιδιοκτησία στα βασικά μέσα παραγωγής, την οποία πλέον είχε το νεοσύστατο εργατικό κράτος.
Με τη νίκη της εργατικής τάξης δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για εκείνους τους επαναστατικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς οι οποίοι θα οδηγούσαν στη μετάβαση στον ολοκληρωμένο νέο τρόπο παραγωγής, τον κομμουνιστικό. Είχαμε μια κλασική έναρξη της πορείας μετάβασης από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό όπως την περιγράφει ο Μαρξ στην Κριτική του Προγράμματος της Γκόττα.
Μετά από σχεδόν δύο δεκαετίες η δικτατορία του προλεταριάτου είχε περάσει την πλειοψηφία των βασικών μέσων παραγωγής στον έλεγχό της, ενώ παράλληλα είχε προχωρήσει η κολεκτιβοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Παρόλο που ορισμένα μέτρα μετάβασης δεν εφαρμόστηκαν στο ακέραιο, υπήρχε μια σαφής κίνηση προς τα εμπρός.
Το ΚΚΣΕ εκείνη τη χρονική στιγμή εκτίμησε ότι έχει οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός, ότι η επανάσταση έχει νικήσει (Σοβιετικό σύνταγμα του 1936). Κωδικοποιημένα μπορούμε να πούμε ότι κυριαρχεί η αντίληψη ότι το τρίπτυχο δικτατορία του προλεταριάτου + κεντρικός σχεδιασμός + κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής = σοσιαλισμός. Ως ένα βαθμό αυτή η λανθασμένη αντίληψη διαπερνά το κείμενο των θέσεων της ΚΕ, ενώ παράλληλα η μεταβατική περίοδος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό-κομμουνισμό ταυτίζεται με την περίοδο του «πολεμικού κομμουνισμού».
Στο έργο των κλασικών ο σοσιαλισμός - κομμουνισμός αποτελεί μια ενιαία αταξική κοινωνία ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών στην οποία κράτος υφίσταται μόνο στην πρώτη ανώριμη βαθμίδα, το οποίο όμως δεν επιτελεί πολιτικές λειτουργίες. Ο σοσιαλισμός - κομμουνισμός αποτελεί έκβαση μιας πολιτικής μεταβατικής περιόδου όπου η άρση αντιθέσεων όπως αυτή της σωματικής/πνευματικής εργασίας έχει προχωρήσει πλατιά. Στην ΕΣΣΔ της δεκαετίας του '30 υπήρχε πολιτικό κράτος, υπολείμματα τάξεων και διεξαγόταν ταξική πάλη στο εσωτερικό και διεθνές επίπεδο. Μέσα σε μια ανθρώπινη γενιά είναι αδιανόητο να διαμορφωθεί ο νέος σοσιαλιστικός άνθρωπος, πράγμα που αποτυπώθηκε στην ιστορία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.
Η παραγωγή δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν κοινωνικοποιημένη με την έννοια που της δίνει ο Μαρξ. Το εργατικό κράτος διαχειριζόταν τα βασικά μέσα παραγωγής στο όνομα της κοινωνίας (και καλά έκανε), αλλά οι άμεσοι παραγωγοί δεν είχαν την ίδια σχέση προς τα μέσα παραγωγής. Είναι αμφίβολο αν το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της εποχής επέτρεπε κάτι τέτοιο.
Η έμμεση δημοκρατία των Σοβιέτ της δεκαετίας του '30 με όλες τις ανεπάρκειές της ήταν η έκφραση της δικτατορίας του προλεταριάτου στην ΕΣΣΔ, αλλά δεν ταυτιζόταν με τη σοσιαλιστική δημοκρατία, η οποία είναι άμεση δημοκρατία. Ο Λένιν διατυπώνει ρητά ότι στη σοσιαλιστική δημοκρατία όλοι θα διοικούν εναλλάξ και επομένως κανένας δε θα διοικεί. Σε μια τέτοια κοινωνία δεν μπορεί να υπάρχει γραφειοκρατία.
Η πολιτική που υιοθέτησε το ΚΚΣΕ στα μέσα της δεκαετίας του '30 συσκότισε το γεγονός ότι το βάθεμα της επαναστατικής διαδικασίας αποτελεί διεθνές ζήτημα, μιας και εφευρέθηκε ο τρόπος η αταξική κοινωνία να μπορεί να οικοδομηθεί σε μια μόνο χώρα. Πολλές συγχύσεις και υποχωρήσεις μετά τον πόλεμο σχετίζονται με την πολιτική αυτής της περιόδου. Μια τέτοια ανάλυση καταδεικνύει τη συνέχεια των γεγονότων και το πώς σταδιακά και όχι εξ αποκαλύψεως χάθηκε η επαναστατική πυξίδα από το ΚΚΣΕ.
Συχνά η «στροφή» εκείνης της εποχής δικαιολογείται λόγω του επερχόμενου πολέμου και των αναγκών που δημιουργούσε. Οπως και να έχει, οι αποφάσεις του ΚΚΣΕ ακόμα και αν αποτελούσαν συνειδητές υποχωρήσεις θα έπρεπε να παρουσιαστούν ως τέτοιες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Λένιν τη ΝΕΠ δεν την παρουσίαζε ως σοσιαλιστική νομοτέλεια, αλλά ως αναγκαία υποχώρηση και προειδοποιούσε για τους κινδύνους την εργατική τάξη.
Ο προβληματισμός δεν τίθεται από την πλευρά του αν η ηγεσία του ΚΚΣΕ ήταν προδοτική, ανεπαρκής κλπ. εκείνη την ιστορική περίοδο, άλλωστε έφερε σε πέρας γιγάντιο έργο. Αυτό που τίθεται είναι ότι το κομμουνιστικό κίνημα βρέθηκε σε ένα σταυροδρόμι. Εμπαινε στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της πλήρους αντιπαράθεσης με τον ιμπεριαλισμό, της νίκης της επανάστασης και σε άλλες προηγμένες χώρες ως αναγκαίας προϋπόθεσης για την οικοδόμηση της αταξικής κοινωνίας (όπως αναφέρει το πρόγραμμα της ΚΔ το 1928).
Μεγάλο μέρος του κειμένου των θέσεων της ΚΕ απασχολείται με το ζήτημα της ύπαρξης ή μη εμπορευματοχρηματικών σχέσεων στο σοσιαλισμό και της λειτουργίας του νόμου της αξίας. Σαφώς στο σοσιαλισμό - κομμουνισμό καμία κοινωνική σχέση δεν μπορεί να υπάρξει με τη μορφή εμπορευματοχρηματικής σχέσης αφού πλέον οι παραγωγοί δεν είναι χωρισμένοι από τους όρους και τα αποτελέσματα της παραγωγής τους. Ομως η διαδικασία αυτή αντιστοιχεί στο τέλος της μεταβατικής περιόδου όπου οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί έχουν προχωρήσει, ο νέος τρόπος παραγωγής έχει εμπεδωθεί πλατιά και πλέον η κατάργηση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων προβάλλει ως φυσική διαδικασία και αναγκαιότητα και όχι ως βουλησιαρχική επιταγή. Η θεωρητική διαπάλη που διεξαγόταν στην ΕΣΣΔ γύρω από αυτό το ζήτημα αφορούσε ως ένα βαθμό μια κοινωνία που ακόμη δεν είχε οικοδομηθεί.
Η ΕΣΣΔ δεν αποτέλεσε μια «ιστορική ανωμαλία» ή ένα ιδιότυπο παράδειγμα κρατικού καπιταλισμού, ήταν κοινωνία μετάβασης η οποία οικοδομούσε το σοσιαλισμό. Στη σοβιετική κοινωνία υπήρχε κράτος, εμπορευματοχρηματικές σχέσεις, λειτουργία του νόμου της αξίας, αν και τροποποιημένος λόγω του κεντρικού σχεδιασμού. Δεν υπήρχαν δυνατότητες απόσπασης υπεραξίας αφού δεν υπήρχε ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Ο χαρακτήρας αυτής της κοινωνίας ήταν μεταβατικός, με πορεία προς την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, αλλά το να ισχυριστούμε ότι είχε οικοδομήσει ήδη τον ανώριμο κομμουνισμό είναι επιστημονικά και πολιτικά μη ορθό.
Ολη η ιστορία της ΕΣΣΔ σημαδεύεται από την ταξική πάλη που παίρνει νέες μορφές μετά την προλεταριακή επανάσταση. Τα μεταβατικά μέτρα έδρασαν επιτυχώς και απέδειξαν τη δυνατότητα της εργατικής τάξης να καταλάβει την εξουσία και να κατευθύνει την παραγωγή. Ομως στα πλαίσια της μεταβατικής κοινωνίας υπήρχε έντονη διαπάλη ανάμεσα στο παλιό και στο καινούριο, υπήρχε η δυνατότητα του βαθέματος της επανάστασης αλλά και του πισωγυρίσματος.
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έπαιξε καταλυτικό ρόλο ακόμη και πριν από την εκδήλωσή του με κύριο χαρακτηριστικό την ως ένα βαθμό αναγκαστική συμμαχία του ΚΚΣΕ με μη επαναστατικά στρώματα. Η συσκότιση των αντιθέσεων της σοβιετικής κοινωνίας μπροστά στη συμμαχία απέναντι στο φασισμό παγίωσε την ανοχή σε υποχωρήσεις οι οποίες μεταπολεμικά έδρασαν ανασταλτικά στο βάθεμα των νέων σχέσεων παραγωγής. Μεταπολεμικά τα βήματα προς τα πίσω επιταχύνονται. Σταδιακά ενσωματώθηκαν στο ΚΚΣΕ γραφειοκρατικά - διευθυντικά στρώματα τα οποία ναι μεν δεν μπορούσαν να ιδιοποιηθούν τίποτε άλλο παρά προϊόντα της παραγωγής, αλλά έβλεπαν τη δυνατότητα μετεξέλιξής τους σε μια νέα αστική τάξη.
Το πότε αυτή η διαδικασία κατέστη μη ανατρέψιμη είναι ζήτημα διερεύνησης. Η γενική πολιτική αφασία της εργατικής τάξης και η αποξένωσή της από την άσκηση της εργατικής εξουσίας προηγήθηκε των εξελίξεων στο ΚΚΣΕ. Η μετατόπιση της μάχης με τον οπορτουνισμό από το πεδίο της ανοιχτής ιδεολογικής αντιπαράθεσης στο πεδίο της συνωμοσιολογίας συνέτεινε στην πολιτική αποξένωση της εργατικής τάξης.
Σε σχέση με τους κλασικούς, έχουμε σήμερα το πλεονέκτημα της πείρας σχεδόν ενός αιώνα προσπαθειών για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Μπορούμε να αναπτύξουμε την επαναστατική θεωρία. Αυτό δεν αποτελεί μόνο δυνατότητα, αλλά υποχρέωση. Το σημαντικότερο είναι οι εκτιμήσεις στις οποίες θα καταλήξουμε να μην απολυτοποιούν φαινόμενα τα οποία εμφανίστηκαν κατά την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, να μην παρουσιάζουν τυχόν αποκλίσεις από αυτή την πορεία ως νομοτέλειες.
Αλέξανδρος Κουτσιούμπας
ΚΟΒ Θετικών Επιστημών, Πάτρα
Ριζοσπάστης - 14 Ιανουαρίου 2009
