Είναι πλέον αναμφισβήτητο και σ' εκείνους που επιλέγουν να εθελοτυφλούν ότι το περιβάλλον διανύει τέτοια κρίση που απειλεί τη συνέχεια της ζωής, όπως αυτή μας είναι γνώριμη, στον πλανήτη. Η φύση αντιδρά εκδικητικά στην επίθεση που δέχεται. Οσο «διογκωμένες» (βλέπε θέση 7, πρώτη παράγραφο) και αν παρουσιάζονται οι συνέπειες της κρίσης από κάποιους, δεν αναιρείται το γεγονός ότι είμαστε μάρτυρες πρωτοφανών οικολογικών καταστροφών.
Οι πολιτικοί θεράποντες του κεφαλαίου βλέπουν ότι η λύση του περιβαλλοντικού προβλήματος προϋποθέτει παγκόσμιο, πλανητικό σχεδιασμό, όπως βλέπουν ότι αυτό είναι ανέφικτο στα πλαίσια του καπιταλισμού. Η φυσική τάση του κεφαλαίου εκφράζεται με όξυνση ιμπεριαλιστικών αντιθέσεων στην ξέφρενη ανταγωνιστική κούρσα για αρπαγή των πηγών ενέργειας και για εξασφάλιση αγορών και όχι μόνο. Αυτό που τα παγκοσμιοποιημένα σχήματα ολοκλήρωσης του κεφαλαίου δείχνουν ικανά να σχεδιάσουν είναι η εναλλαγή πολιτικής με στρατιωτική βία στη διεξαγωγή πολέμων εφιαλτικής αγριότητας, προκειμένου να προασπίσουν κοινά γεωπολιτικά συμφέροντα. Το αποτέλεσμα, μαζί με άλλα ανείπωτα δεινά, είναι η περαιτέρω καταστροφή του περιβάλλοντος.
Ωστόσο, τα φερέφωνα του κεφαλαίου δημιουργούν αυταπάτες ότι μπορεί να δοθούν καπιταλιστικές λύσεις στο πρόβλημα. Ελπίζουν τάχα ότι το «αόρατο χέρι» της αγοράς θα το λύσει; Σίγουρο όχι! Εξ ου και θεσμοθετούν περιορισμό της ενεργειακής σπατάλης και στροφή προς ηπιότερες μορφές ενέργειας - κρατικές παρεμβάσεις που, ούτως ή άλλως, είναι ανεπαρκούς εμβέλειας και, ουσιαστικά, χρηματοδοτούν ιδιωτικές επενδύσεις στην πράσινη οικονομία. Πέρα από την πράσινη φλυαρία, στο τέλος της μέρας, αυτό που οι πολιτικοί θεράποντες του κεφαλαίου μπορούν και θέλουν να κάνουν είναι να το διευκολύνουν να κερδοσκοπήσει από την κρίση.
Προς τα πού το πάνε λοιπόν; Κάποιοι ελπίζουν ότι η κεφαλαιοκρατική ολιγαρχία που καταδυναστεύει τον κόσμο κατανοεί ότι τα προνόμιά της μπορούν να διατηρηθούν μόνο σε ένα βιώσιμο πλανήτη και, στην έσχατη ανάγκη, θα κάνει κάτι. Μάταια. Δείγματα της συμπεριφοράς της υπάρχουν για να σκιαγραφηθούν οι προθέσεις της. Πασχίζοντας να αφήσουν άθικτες τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, η εκδοχή εξελίξεων που προωθούν οι δυνάστες του κόσμου είναι ανελέητη. Ενώ για το εσωτερικό των μητροπόλεων επιφυλάσσουν αθλιότητα, πολιτικό αυταρχισμό, δομές καταστολής, και συστηματική πλύση εγκεφάλου, για τον υπόλοιπο κόσμο επιπρόσθετα επιφυλάσσουν μια στυγνή Μαλθουσιανή «άμβλυνση» της οξύτητας του προβλήματος, μέσω ελέγχου του πληθυσμού, με λιμούς, πολέμους και αρρώστιες, δηλαδή με γενοκτονίες πρωτοφανούς έκτασης. Η διαδικασία έχει ήδη αρχίσει.
Προοπτικά, με αποδεκατισμένο τον πληθυσμό σε περιοχές που υπερβαίνουν τα σύνορα των «αναπτυσσόμενων χωρών», η αγορά που τώρα απορροφά τα προϊόντα των λεγόμενων αναπτυγμένων χωρών δε θα υπάρχει - ήδη έχει αρχίσει να συρρικνώνεται. Επομένως, αυτό που θα προκύψει, όταν ο ιμπεριαλισμός φάει και τον ομφάλιο λώρο που τον τρέφει, δεν μπορεί να είναι ο καπιταλισμός που ξέρουμε. Μόνο που η ολιγαρχία του σχεδιάζει να παραμείνει ολιγαρχία στο καινούριο καθεστώς που θα διαμορφωθεί μέσα στον εφιάλτη της ανθρωπότητας.
Η οξύτατη κρίση, στην οποία ο καπιταλισμός οδήγησε τον πλανήτη, και η ανομολόγητη ατζέντα της κεφαλαιοκρατικής ολιγαρχίας φέρνουν το μαρξιστικό κίνημα μπροστά σε μια διπλή πρόκληση. Κατ' αρχήν, πώς εννοούμε το πρόβλημα; Γενικά, η περιβαλλοντική κρίση είναι κραυγαλέα ρήξη μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής. Η θέση στα θεμέλια της προβληματικής του παρόντος κειμένου, επιπρόσθετα, είναι ότι σήμερα οι παραγωγικές δυνάμεις, όπως αναπτύσσονται στο θερμοκήπιο των καπιταλιστικών σχέσεων, όχι μόνο δε χωρούν πλέον στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, αλλά δε χωρούν πλέον στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Αυτό αποτελεί ένα καινούριο γνώρισμα του καπιταλισμού που, καθαυτό, τον φέρνει στην οδό εξάντλησης των ορίων εξελιξιμότητάς του σαν σύστημα.
Το δίλημμα του καιρού μας είναι: ή καπιταλισμός, ή βιώσιμος πλανήτης. Και τα δυο δεν μπορούμε να τα έχουμε. Εξυπακούεται ότι η συνεχής και άνευ όρων οικονομική ανάπτυξη είναι πλέον αστήρικτη. Δεν αρκεί πλέον να αλλάξουν οι σχέσεις παραγωγής, πρέπει να αλλάξει κι ο χαρακτήρας των παραγωγικών δυνάμεων καθιστώντας τις συμβατές με ένα βιώσιμο περιβάλλον. Σ' αυτό το στάδιο, η ποσοτική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων οδηγεί στην αναγκαιότητα μιας ποιοτικής ανέλιξής τους, σ' ένα ποιοτικό άλμα στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Αυτό διαμορφώνεται μέσα στον καπιταλισμό σε φυσική ανάγκη την ικανοποίηση της οποίας, αντιφατικά, το ίδιο το σύστημα μπλοκάρει, διαστρέφοντας τη διαδικασία μιας φυσικής εξέλιξης της παγκοσμιοποιημένης οικονομικής οργάνωσης.
Μετά μπαίνει το ερώτημα τι να κάνουμε. Η κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με μια πρωτοφανή αγωνιστική παρέμβαση που να ξεκινάει από επίπεδα κοινοτήτων και να παίρνει εθνικές και παγκόσμιες διαστάσεις. Το ότι το πρόβλημα δε λύνεται παρά μόνο με ανατροπή του καπιταλισμού, δεν αναιρεί την ανάγκη για μια ποιοτική ανάπτυξη του περιβαλλοντικού κινήματος μέσα από νέα οργανωτικά σχήματα και με εμπλουτισμένες λειτουργίες και δράση. Το ζητούμενο είναι η παρέμβαση της μαρξιστικής αριστεράς (κυρίως των κομμουνιστικών, εργατικών κομμάτων, αλλά και οργανώσεων πέρα από αυτά που αμφισβητούν την ικανότητα του καπιταλισμού να δώσει λύσεις σε τρέχοντα οικουμενικά προβλήματα). Σ' αυτήν εστιάζεται η ελπίδα, όχι μόνο να βάλει το στίγμα της στο περιβαλλοντικό κίνημα αλλά και να δώσει το έναυσμα στο ξεκίνημα νέων οργανωτικών μορφών του.
Σήμερα ο καπιταλισμός, σαν περιβάλλον, λειτουργεί εναντίον ζωτικότατων συμφερόντων σχεδόν ολόκληρου του πληθυσμού, ενώ μόνο μια αμελητέα κάστα επωφελείται. Αρα, αντικειμενικά, το πρόβλημα αποτελεί μια ευρύτατη πλατφόρμα αντιμονοπωλιακής, αντιιμπεριαλιστικής συσπείρωσης. Μια εμπλουτισμένη, επιστημονικά εμπεριστατωμένη στρατηγική για το περιβάλλον με συγκεκριμένους στόχους, πρέπει να υποδηλώνει το χαρακτήρα και το περιεχόμενο μιας καινούριας σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Αυτό θα ήταν καταλύτης ανάπτυξης μιας εύρωστης αγωνιστικής παρουσίας, που θα αποτελέσει νέα πνοή ελπίδας για ένα πλατύ φάσμα σκεπτόμενων ανθρώπων που αγωνιούν για το μέλλον του πλανήτη και θέλουν να κινητοποιηθούν, ενός κόσμου παγιδευμένου σε αδράνεια σήμερα που, ίσως περισσότερο από ποτέ πριν, θα έπρεπε να δρα.
Μιχάλης Φλυτζάνης
Ικαρία
Ριζοσπάστης - 14 Ιανουαρίου 2009
