Με στόχο τον εμπλουτισμό της αντίληψης του Κόμματος για το σοσιαλισμό και με ακλόνητη την πίστη για την επικαιρότητα και αναγκαιότητα του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, θα προσπαθήσω να συμβάλω στον προβληματισμό και πιο συγκεκριμένα στο ζήτημα «των κοινωνικών ανισοτήτων που παραμένουν ακόμη στο σοσιαλισμό, οι οποίες σταδιακά, σχεδιασμένα πρέπει να εξαλείφονται», όπως αναφέρεται στις Θέσεις της ΚΕ. Μία από τις κοινωνικές ανισότητες είναι εκείνη μεταξύ των δυο φύλων.
Από τους πρώτους ήδη μήνες της σοβιετικής εξουσίας εφαρμόστηκε η νομική ισότητα των δυο φύλων παντού. «Δεν έμεινε στη σοβιετική δημοκρατία πέτρα πάνω στην πέτρα» από τους νόμους που εκμεταλλεύονταν ειδικά τη μειονεκτικότερη θέση της γυναίκας, βάζοντάς τη σε ανισότιμη και ταπεινωτική πολλές φορές θέση.
Η σοβιετική εξουσία χωρίς καμιά καθυστέρηση κατέβαλλε όλες τις προσπάθειες για να υπερνικήσει τις καθυστερημένες αντιλήψεις γυναικών και αντρών, προσπάθησε να αναμορφώσει το νέο άνθρωπο με τη συνείδησή της. Η σοσιαλιστική - κομμουνιστική όμως συνείδηση καλλιεργείται αργά και βασανιστικά.
Το μεγάλο, σημαντικό βήμα είναι ότι έδωσε τη δυνατότητα στις γυναίκες να εργαστούν.
Μην ξεχνάμε ότι στη Ρωσία υπήρχε γενική καθυστέρηση στη συνείδηση του ανθρώπου, μεγάλος αναλφαβητισμός, αλλά και ιδιαίτερη καθυστέρηση και αναλφαβητισμός της γυναίκας (80% των εργαζόμενων γυναικών ήταν υπηρέτριες και μαγείρισσες πριν την Επανάσταση).
Στη Ρωσία, στην οποία κυριαρχούσε η αγροτική παραγωγή, οι σχέσεις των δυο φύλων καθορίζονταν από την παραδοσιακή οικογενειακή διάρθρωση.
Σε πολλές αγροτικές περιοχές της αχανούς χώρας, η γυναίκα ήταν υπόδουλη στον άντρα. Οι δυσκολίες και η συνθετότητα των προβλημάτων ήταν πολύ μεγάλες.
«Η πάλη για αλλαγή όλων των οικονομικών σχέσεων και κατ' επέκταση όλων των κοινωνικών σχέσεων σε κομμουνιστικές σημαίνει ότι η κοινωνική επανάσταση δεν περιορίζεται στην κατάληψη της εξουσίας ή στη διαμόρφωση της αρχικής οικονομικής βάσης, αλλά επεκτείνεται σε όλη την περίοδο του σοσιαλισμού. Είναι ένας αγώνας των "φύτρων" του νέου ενάντια στις "επιβιώσεις" του παλιού σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής». (Θέσεις της ΚΕ, σελ. 6).
Τι έγινε, λοιπόν, κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όσον αφορά στην εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων μεταξύ των δυο φύλων;
Στα πρώτα είκοσι κυρίως χρόνια οικοδόμησης του σοσιαλισμού έγιναν «υπεράνθρωπες» προσπάθειες όσον αφορά στη δημιουργία των προϋποθέσεων για τη λύση του γυναικείου ζητήματος.
Το 1939 ο αναλφαβητισμός στις γυναίκες βασικά είχε καταπολεμηθεί. Σύμφωνα με την απογραφή του 1939, το 81,6% των γυναικών ηλικίας 9-49 χρόνων δεν ήταν αναλφάβητες. Στην ημερήσια διάταξη μπήκε το ζήτημα της ανόδου του μορφωτικού επιπέδου, ζήτημα μεγάλης οικονομικής και κοινωνικής σημασίας, που δημιούργησε τις βάσεις για να εφαρμοστούν οι νόμοι για ίσα δικαιώματα με τον άντρα στη δουλειά και στις αμοιβές.
Η υλική λοιπόν βάση της ανισοτιμίας της γυναίκας σιγά - σιγά εξαλείφεται. Παραμένουν, ωστόσο, στοιχεία ανισοτιμίας στις διαπροσωπικές σχέσεις που εκφράζονται στον ελεύθερο χρόνο και τη συλλογική συμμετοχή στις οικογενειακές υποχρεώσεις. Και όσο παραμένουν αυτά τα προβλήματα και δε δίνονται διέξοδοι για αρκετό χρονικό διάστημα, οξύνονται οι αντιθέσεις. Σ' ένα βαθμό οφείλονταν στο γεγονός ότι για αρκετά χρόνια μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση δεν είχε ολοκληρωθεί ποσοτικά και ποιοτικά η δημιουργία κέντρων εξυπηρέτησης της οικογένειας από τη σοβιετική εξουσία, αν και είχαν γίνει σημαντικά βήματα. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έμπαιναν πολύ περισσότερα εμπόδια σ' αυτόν τον τομέα.
Αλλη αιτία είναι η έλλειψη συστηματικής διαπαιδαγωγητικής δουλειάς για τα ζητήματα του γάμου και του καταμερισμού των ευθυνών στην οικογένεια. Κι όσο αυτός ο τομέας υποβαθμιζόταν, οι αναχρονιστικές αντιλήψεις και ιδέες, οι κληρονομημένες από το προηγούμενο εκμεταλλευτικό σύστημα, επιβίωναν και πολλαπλασιάζονταν.
Στην πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και ειδικά μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που η σοσιαλιστική οικοδόμηση μπήκε σε νέα φάση, το κόμμα βρέθηκε αντιμέτωπο με νέες απαιτήσεις και προκλήσεις στο πεδίο της οικονομίας. Προηγούμενη πείρα δεν υπήρχε. Αναπτύχθηκαν διάφορες θεωρητικές συζητήσεις, έγινε οξυμένη ιδεολογική διαπάλη.
Σε συζητήσεις και σε δημοσιεύματα στον Τύπο, κυρίως μετά τη δεκαετία του '60 σημειώνονταν ανησυχητικά φαινόμενα όσον αφορά και στην πορεία του γυναικείου ζητήματος. Την περίοδο των λεγόμενων μεταρρυθμίσεων αποδυναμώθηκαν οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, εμφανίστηκαν φαινόμενα επανάπαυσης, ρουτίνας και αδράνειας στη διεύθυνση των επιχειρήσεων.
Σχετικές μελέτες γίνονταν από την Ακαδημία Επιστημών και την Κρατική Επιτροπή Εργασίας της ΕΣΣΔ. Ομως δε γίνονταν στον αναγκαίο βαθμό. Η θεωρητική σκέψη έμεινε πίσω κι αυτό δεν μπορούσε να μην έχει αντανάκλαση και στην πρακτική, στην καθημερινή ζωή.
Παράλληλα υπήρχαν αυταπάτες ως προς την αντιμετώπιση προβλημάτων που εμφανίζονταν στην κοινωνία και στην οικογένεια, π.χ. διατυπωνόταν η άποψη ότι «στο σοσιαλισμό εξασφαλίστηκε η γνήσια ισότητα των γυναικών». (Συνέντευξη με την Λύδια Λίκοβα, αντιπρόεδρο του Σοβιέτ των Υπουργών της ΡΣΟΣΔ το 1978).
Στην ιδεολογική διαπάλη είχαν διαμορφωθεί κυρίως τρεις απόψεις ως προς την εξέλιξη του γυναικείου ζητήματος.
Πρώτη άποψη ότι το γυναικείο ζήτημα είχε λυθεί. Δεύτερη ότι το γυναικείο ζήτημα ήταν λυμένο, όμως στη σφαίρα των οικογενειακών σχέσεων υπήρχαν προβλήματα και τρίτη άποψη ότι είχαν πολλά ακόμη να κάνουν, γιατί ο παράγοντας άνθρωπος είναι μια ολότητα και δεν μπορεί να τη διαιρέσεις και να τη μελετήσεις αποσπασμένα, δηλαδή έξω από την οικογένεια και μέσα στην οικογένεια.
Στη δεκαετία του '70 καθηγητές της Κοινωνικής Ψυχολογίας δημοσίευαν στοιχεία που κάθε άλλο παρά αισιόδοξα μπορούσαν να χαρακτηριστούν όσον αφορούσε στη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή. Π.χ. οι γυναίκες ήταν το 28% των μελών του ΚΚΣΕ, το 3% των μελών της ΚΕ του ΚΚΣΕ.
Αλλά και οι εργαζόμενες γυναίκες έρχονταν αντιμέτωπες με πολλά προβλήματα.
Η πρόεδρος της Επιτροπής Σοβιετικών Γυναικών Ζ. ΠΟΥΧΟΒΑ στη δεκαετία του '80 και στο θεωρητικό περιοδικό του ΚΚΣΕ «ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤ» έγραφε:
«Τα προβλήματα που σχετίζονται με την εργασία των γυναικών, τη μητρότητα και την οικογένεια απαιτούν σωστή και λεπτομερή μελέτη.
Οι γυναίκες σχεδόν κατά δυο φορές λιγότερο περνάνε την επαγγελματική μετεκπαίδευση συγκριτικά με τους άντρες.
Εξακολουθεί να παραμένει η απασχόληση των γυναικών σε βαριές εργασίες και σε εργασίες με ανθυγιεινές συνθήκες. Στην παραγωγική μονάδα "ΟΥΡΑΛΧΙΜΑΣ" κατά την εκφόρτωση των προϊόντων οι εργάτριες πολλές φορές στη διάρκεια της βάρδιας σηκώνουν και μετακινούν βάρη 25-50 κιλά, παρά το ότι το επιτρεπόμενο είναι 10-15 κιλά.
Σοβαρή προσοχή απαιτούν τα προβλήματα που σχετίζονται με την απαγόρευση της νυχτερινής βάρδιας για τις γυναίκες, πράγμα που προβλεπόταν από τα πρώτα διατάγματα και αποφάσεις του Σοβιετικού κράτους.
Τέτοιες βάρδιες έγιναν κατά κύριο λόγο γυναικείες, γιατί οι γυναίκες δούλευαν κυρίως σε επιχειρήσεις με παλαιωμένη τεχνολογία (κλωστοϋφαντουργία). Σε τέτοιες επιχειρήσεις δεν υπάρχουν μέσα ασφάλειας, ανάλογες φόρμες εργασίας και εξοπλισμός ειδικών χώρων υγιεινής.
Συχνά οι γυναίκες υποφέρουν από χρόνιες γυναικολογικές και άλλες ασθένειες. Τα τοπικά σοβιέτ δεν αντιμετωπίζουν με επιμονή την εφαρμογή των αποφάσεων των ανωτέρων οργάνων, εμφανίζουν αδιαφορία και δεν αναλαμβάνουν πρωτοβουλία».
Πέρα απ' αυτά τα προβλήματα που υπήρχαν στο χώρο της εργασίας, άρχισε να καλλιεργείται στα μέσα της δεκαετίας του '80 συστηματικά από τα ΜΜΕ η ιδέα της επιστροφής της γυναίκας στο σπίτι. Τυπώνονταν υλικά που παρότρυναν τη γυναίκα να θυσιάσει την επαγγελματική της σταδιοδρομία για να εξασφαλίζει στον άντρα τις προϋποθέσεις για την επιτυχή επαγγελματική του καριέρα. Εγκωμιάζονταν οι γυναίκες που αναλάμβαναν την απόλυτη φροντίδα της οικογένειας και έμεναν μακριά από την κοινωνική και εργασιακή δραστηριότητα. Οι γυναίκες που «έσωζαν» το γάμο τους από το διαζύγιο.
Το Μάη του 1987, με πρωτοβουλία του Συμβουλίου Προβλημάτων της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών της ΚΕ του ΚΚΣΕ από κοινού με την Επιτροπή Σοβιετικών Γυναικών, διοργανώθηκε διεθνές «στρογγυλό τραπέζι» με θέμα: «Γυναίκα και σοσιαλισμός: θεωρία και πρακτική». Η συζήτηση ήταν προσανατολισμένη στον «αρμονικό συνδυασμό της γυναικείας παραγωγικής δραστηριότητας με τις οικογενειακές υποχρεώσεις». Αλλωστε, αυτή η κατεύθυνση στηρίχτηκε στη γνωστή πλατφόρμα της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο 28ο Συνέδριο για τη λεγόμενη οικονομία της αγοράς.
Ο δρόμος δυστυχώς είχε ανοιχτεί. Ολα προετοίμαζαν την εφαρμογή της περεστρόικα, που θα τη δεχόταν ο λαός με το σύνθημα «επανάσταση μέσα στην επανάσταση» ή «περισσότερος σοσιαλισμός». Η αντεπανάσταση στην πορεία έγινε πράξη.
Αιμιλία Αγκαβανάκη
Μέλος της ΚΕ
Ριζοσπάστης - 21 Δεκεμβρίου 2008
